Nổi tiếng vì định giá phi thường và số phận éo le, quả chuối dán tường Comedian của nghệ sĩ người Ý Maurizio Cattelan lại một lần nữa trở thành tâm điểm dư luận. Mới đây, tại triển lãm Centre Pompidou-Metz, miền đông nước Pháp, một du khách đã bất ngờ bước tới, nhấc quả chuối trị giá 6,2 triệu USD xuống, bóc vỏ và ăn ngon lành trước sự ngỡ ngàng của nhân viên bảo tàng và những người xung quanh. Sự việc xảy ra nhanh đến mức không ai kịp trở tay, nhưng cũng đủ để thổi bùng làn sóng bàn tán, cười chê, thương hại, thất vọng, và cả mỉa mai trong giới nghệ thuật. Comedian – cái tên vừa là trò đùa, vừa là lời tự trào – lại chứng minh sức hấp dẫn khó cưỡng trên cả phương diện triết lý lẫn… vị giác.
Dù chỉ là một quả chuối tươi được dán lên tường bằng băng keo thông thường, nhưng vì được gắn mác nghệ thuật đương đại, Comedian đã được bán với giá 120.000 USD ngay tại Art Basel Miami Beach năm 2019 và gần đây được tỷ phú tiền số Justin Sun mua lại với giá 6,2 triệu USD. Đó là một mức giá khiến nhiều người choáng váng, nhưng cũng là minh chứng cho sự dịch chuyển kỳ lạ của thị trường nghệ thuật hiện đại. Nghệ sĩ Cattelan từng bày tỏ, ông làm ra tác phẩm này để phản ánh sự lố bịch của việc đầu cơ giá trị, nơi thứ vô nghĩa nhất cũng có thể trở thành bảo vật nếu được gắn vào đúng không gian, đúng bối cảnh, và đúng… người mua.
Sau pha hành động táo bạo của du khách, nhân viên bảo tàng thản nhiên thay quả chuối mới chỉ trong vài phút, bởi hướng dẫn trưng bày tác phẩm chính là phải thay thế trái cây này thường xuyên để đảm bảo tính thẩm mỹ. Cattelan từng nói đùa, ông nuối tiếc vì khách tham quan chỉ ăn phần thịt chuối chứ không thưởng thức cả vỏ và băng keo, những yếu tố quan trọng làm nên giá trị nghệ thuật của tác phẩm. Điều này cho thấy, ranh giới giữa nghệ thuật và đời sống, giữa cái cao siêu và cái bình thường, có lúc thực sự chỉ là ý niệm của người trong cuộc. Khách tham quan đó có thể là một nghệ sĩ vô danh, một người bình thường đi dạo bảo tàng, hay đơn giản chỉ là một kẻ đói bụng, nhưng anh ta đã trở thành một phần của lịch sử nghệ thuật hiện đại chỉ với một hành động tưởng chừng rất… thường ngày.
Đây chắc chắn không phải lần đầu tiên Comedian bị ăn. Năm 2019, ngay khi ra mắt, nghệ sĩ trình diễn David Datuna đã gây bão khi ăn quả chuối ngay trước mặt hàng trăm khách tham quan triển lãm. Năm 2023, một sinh viên ở Seoul cũng nhanh chân tái hiện hành động tương tự. Và gần đây, chính nhà sưu tập đã mua lại tác phẩm với giá kỷ lục lại tiếp tục đối diện với thử thách vị giác từ người chiêm ngưỡng. Như bảo tàng Centre Pompidou-Metz nhận định, Comedian giờ đã trở thành “tác phẩm nghệ thuật bị ăn nhiều nhất trong 30 năm qua”. Nhưng liệu sự nổi tiếng này có đến từ nghệ thuật, hay chỉ là vì bản thân nó quá dễ tiếp cận, quá dễ thay thế, và quá dễ trở thành trò đùa giữa đám đông?
Ở một góc độ khác, hành động “ăn nghệ thuật” này lại có thể xem là sự phản ứng trước sự lên ngôi của chủ nghĩa đầu cơ, của những giá trị ảo được dựng lên chỉ để đánh bóng danh tiếng, để tạo ra tiếng cười, để gây sốc, để rồi tan biến đi ngay như mùi vị của quả chuối tươi. Tác phẩm của Cattelan giống như một tấm gương phản chiếu sự mỏng manh, tạm bợ của những hệ thống ý nghĩa mà con người gắn cho nghệ thuật. Có lẽ, khi quả chuối được ăn đi, thay thế, rồi lại bị ăn tiếp, không ai còn quan tâm đến giá trị vật chất hay kỹ thuật làm nên tác phẩm, mà chỉ còn lại câu hỏi: Liệu nghệ thuật đương đại có thực sự nghiêm túc, hay tất cả chỉ là một vở hài kịch lớn mà chính khán giả cùng tham gia biểu diễn? Khi đó, chính những kẻ liều lĩnh dám ăn quả chuối lại là người nhắc nhở chúng ta về bản chất thật của nghệ thuật – thứ vẫn song hành cùng đời sống, vẫn dễ tổn thương, dễ thay thế, và cũng dễ bị lãng quên.
